Interview
‘De liberale democratie die het Westen altijd als panacee voorschrijft, werkt simpelweg vaak niet’
Robert Kluijver | Expert internationale betrekkingen
In de Hoorn van Afrika verkruimelen staatsstructuren. Het Westen moet steun geven aan plaatselijke zelfhulpinitiatieven van burgers, zegt Robert Kluijver.
- Koert Lindijer, Leestijd 4 minuten
De Hoorn van Afrika staat in brand en staatsapparaten verkruimelen. In Somalië ging de centrale staat al ten onder in 1991, in Ethiopië nemen sinds 2020 regio’s het op tegen de centrale autoriteit. En in Soedan raakten de machthebbers vorige maand onderling slaags. Maar de bevolking zit niet bij de pakken neer en werkt aan alternatieve vormen van bestuur. De vraag is hoe om te gaan met dit proces van eroderende staatsstructuren. Misschien is het misplaatst om een sterke centrale regering te willen vestigen en moet juist steun worden gegeven aan plaatselijke zelfhulpinitiatieven van burgers, zoals de verzetsgroepen in Soedan en de lokale vredesinitiatieven in Somalië. Dat betoogt Robert Kluijver, die westerse pogingen bestudeert om liberale democratieën te vestigen in landen die cultureel vaak enorm verschillen.
Wat is er over van de staat in Soedan?
„Soedan had in de jaren tachtig een redelijk goed functionerende staat met een publieke sector. Maar na de privatisering van veel van die overheidsdiensten gedurende de lange heerschappij van Omar al-Bashir functioneren gezondheidszorg, onderwijs en infrastructuur nauwelijks meer. De verzetscomité’s sprongen daarin en gingen diensten verlenen aan mensen, op een democratische manier. Dat is eigenlijk de kern van de revolutie van 2019 tegen Bashir.”
Maar kunnen zij een alternatief vormen voor de falende staat en ook het land gaan besturen? Ze missen centraal leiderschap.
„Het zou fout zijn om Soedan nu een model op te leggen met een electorale democratie waar één partij wint die daarmee de totale macht vergaart. Daar hebben de Soedanezen geen vertrouwen meer in, en dus zijn ze overgegaan op zelfbestuur. De liberale democratie die het Westen altijd als panacee voorschrijft, werkt simpelweg vaak niet. De verzetsbewegingen staan voor een democratische, horizontaal opgebouwde beweging en dat model zou een oplossing kunnen zijn voor steeds meer landen waar de overheid door de hele bevolking wordt veracht.
„Verzetscomités zijn niet alleen bezig met verzet, ze zijn vooral bezig met diensten te verlenen, zoals wanneer een brug is ingestort, een ziekenhuis is gebombardeerd of de stroom is uitgevallen. Dus ze besturen al, als een alternatief voor de overheid.”
U zegt dat het Westen niet moet doorgaan met pogingen een sterk gecentraliseerde staat te creëren waarvan het centrum in de hoofdstad ligt en waar alles wordt bepaald en de rijkdom verdeeld.
„Ja, daar moeten we van af. Ik verwacht dat de verzetscomités niet de terugkeer willen van een sterke gecentraliseerde staat.”
In Somalië stortte in 1991 de staat in en sindsdien werkt het buitenland aan de oplossing voor een sterke centrale overheid.
„Het Westen heeft altijd het idee gehad Somalië te moeten helpen om een moderne liberale democratische samenleving te vormen. Maar het beeld van wat een ideale samenleving is, is ons eigen beeld. We denken dat dit een universeel beeld is dat voor iedereen in de wereld moet gelden. Zo doen we het eigenlijk al sinds het kolonialisme. We proberen steeds weer een centrale structuur af te dwingen bij deze landen en steeds mislukt het daarom weer. Afghanistan, Libië, Jemen, Somalië, het zijn alle op zelfbesturende clans gebaseerde samenlevingen.”
Het Westen denkt dat andere landen geholpen moeten worden bij vorming moderne democratische samenleving
„De customary law, het gewoonterecht, is een manier om uit de problemen te komen. We hebben het niet over een centraal georganiseerd wetsysteem. Eigenlijk is gewoon iedere Somalische volwassen man zijn eigen heerser. Er bestaat geen wereldlijke autoriteit boven hem. Dat heeft duizenden jaren gewerkt. Somalië vormt al heel lang een soort natie.
„Ze hoeven niet noodzakelijk een moderne staat te bouwen. We moeten de politieke verbeelding bevrijden en zeggen dat er ook andere vormen van overheid of staat kunnen bestaan. Het hoeft niet eens een staat te zijn, maar een andere vorm van samenleving, van politieke orde eigenlijk, die gebaseerd is op zelfbestuur. Want dat is au fond veel democratischer dan de gecentraliseerde staat die het Westen voorstaat.”
Waar is dat gebeurd?
„In Somaliland kwamen de clanoudsten bijeen en zeiden: ‘We moeten een einde maken aan de burgeroorlog, we splitsen ons af van Somalië en we maken onze eigen moderne staat. Wij kunnen die staat niet maken, dus we schakelen jongere technocraten in die er goed in zijn. Maar wij, achter de schermen, blijven het land besturen. Dat is de deal.’ Het toont dat er vanuit zelfbestuur zonder enige buitenlandse inmenging, zonder buitenlandse financiering, ook een moderne staat kan worden opgebouwd. Dus waarom zou de rest van de Somaliërs dat niet kunnen?”
Sommige Ethiopiërs en Eritreeërs vinden nog steeds dat ze eigenlijk bij elkaar horen, ondanks de onafhankelijkheid van Eritrea in 1993
Ethiopië heeft juist wel een sterke staat, gevormd door tweeduizend jaar keizerlijk bestuur en daarbij geholpen door de orthodoxe kerk als bindmiddel. Ook introduceerde het land in de jaren negentig een federale structuur. Toch vond juist in Ethiopië vorig jaar de bloedigste oorlog ter wereld plaats, in de regio Tigray. En sinds die enkele maanden geleden met een vredesakkoord werd beëindigd, verplaatsen gevechten zich naar de regio’s Amhara en Oromia.
„De federale regio’s zijn er grotendeels etnisch-cultureel bepaald, die hebben een behoorlijke mate van vrijheid op papier, maar dat is helaas alleen op papier gebleven.”
De huidige premier Abiy Ahmed streeft toch juist naar een meer gecentraliseerde staat?
„De oorlog in Tigray was toch een beetje wraak van de centrale overheid omdat de Tigreeërs zoveel macht hadden gegrepen, vooral op economisch gebied, onder het vorige bewind van Meles Zenawi en ze die niet wilden loslaten. Door die oorlog gingen ook de Amharen zich roeren die met weemoed terugdenken aan hun centrale rol in de vroegere keizerrijken. Maar Abiy geeft ook ruimte voor zelfbestuur. Dus ik denk dat een sterkere federale structuur misschien meer stabiliteit biedt. Maar het kan natuurlijk ook leiden tot allemaal oorlogvoerende regio’s, dat is gedurende het keizerrijk al eerder gebeurd in de negentiende eeuw.”
Zijn grote en diverse naties niet gedoemd om uiteen te vallen, op tribale, etnische of andere gronden?
„Ach, zelfs sommige Ethiopiërs en Eritreeërs vinden nog steeds dat ze eigenlijk bij elkaar horen, ondanks de onafhankelijkheid van Eritrea in 1993. Als Soedan uit elkaar valt dan komt dat omdat de twee met elkaar vechtende generaals – Abdel Fattah al-Burhan van het regeringsleger en Mohammed Hamdan Dagalo van de paramilitaire Rappid Support Forces (RSF) – ieder hun eigen stukje van het land gaan besturen, als het RSF zich terugtrekt naar Darfur en dat gebied onafhankelijk verklaart. Maar de bevolking wil dat helemaal niet, de Soedanezen willen juist onderlinge contacten onderhouden, ze gaan verkering en andere relaties aan en zijn trots op hun diversiteit. Dat heeft de breed door burgers gedragen volksopstand van 2019 tegen de autocratische president Bashir laten zien, een revolutie georganiseerd door de verzetscomités. In die burgercomités vervullen vrouwen en minderheden een voorname rol en helpen voor Soedan een nieuwe, gemoderniseerde samenleving op te bouwen.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data101048780-8ba39f.jpg)
CV Robert Kluijver (55) begon in 1997 bij Artsen zonder Grenzen in Tadzjikistan. Sindsdien werkt hij voor verscheidene hulporganisaties in de cultuur- en veiligheidssector, in onder meer Soedan, Somalië en Jemen. Hij woont in Brussel en studeerde in Amsterdam en Parijs. Dit jaar promoveerde hij in de politicologie en internationale betrekkingen, met het proefschrift The State in Somalia. Between Self-Governance and International Order.